Microben: waarom zijn ze belangrijk voor onze gezondheid?

Microben zijn niet alleen onmisbaar voor onze gezondheid. Ze zijn ook essentieel voor de toekomst van de planeet. Microbioloog Remco Kort legt uit waarom.

Wat zijn microben?

“Microben of micro-organismen zijn bacteriën, schimmels en eencellige organismen zoals het pantoffeldiertje. Het is een verzamelnaam voor alles wat levend en onzichtbaar is. De definitie van levend is in dit verband: alles wat in staat is om zich zelfstandig voort te planten. Virussen kunnen dat niet, dus die vallen er niet onder. Mijn specialisme is bacteriën. Die worden vaak geassocieerd met bederf en ziekte, maar ze zijn een belangrijk onderdeel van onze stofwisseling en fysiologie.”

Relatie tussen mens en microben

“Het microbioom is het hele ecosysteem van micro-organismen en de condities die daarbij horen. Dit is cruciaal voor onze gezondheid. Als we geen bacteriën zouden hebben, zouden we onmiddellijk een infectie oplopen en nog geen dag overleven. Microben waren de eerste levensvorm op aarde. Elke vorm van leven die daarna is gekomen, is geëvolueerd in de wereld van de micro-organismen. Dat kan alleen als je met ze samenwerkt. Zie het als een pact: micro-organismen mogen ons bewonen, we geven ze te eten. In ruil daarvoor geven zij ons bescherming.”

Hoe beschermen microben ons?

“Bacteriën nemen ruimte in, dus er is geen plek voor andere bacteriën, en ze bestrijden indringers. Zo sluiten ze de komst van andere micro-organismen uit. Dat noemen we kolonisatieresistentie. Ook in een gezond lichaam zitten overigens vele bacteriële soorten die infecties kunnen veroorzaken. Deze ‘opportunisten’ krijgen pas een kans als je immuunsysteem verzwakt is of als er iets uit balans is.”

Waar vind je bacteriën?

“Bacteriën komen overal voor. Wij zoogdieren hebben een eenzijdige stofwisseling en zijn afhankelijk van zuurstof. Bacteriën zijn veelzijdiger en kunnen overal leven, in de diepzee en in de wolken. In je lichaam horen bacteriën alleen aan de buitenkant te zitten. Die buitenkant moet je ruim zien, dat is alles wat in contact staat met de buitenwereld. Dus niet alleen je huid, maar bijvoorbeeld ook je darmen. In je darmen zitten de meeste bacteriën, zo’n honderd biljoen. Samen wegen die een halve tot anderhalve kilo.”

Waar komen ze vandaan?

“Bacteriën krijg je door verticale transmissie. Dat wil zeggen van moeder op kind, met name tijdens de reis door het geboortekanaal. En door horizontale transmissie: van je omgeving. Tijdens de orale fase komt een jong kind volop in contact met bacteriën. Ook knuffelen is een ideale manier om bacteriën over te dragen. De eerste duizend dagen van een kind zijn met name van belang. In die periode vindt een belangrijke ontwikkeling van het immuunsysteem plaats en bouw je je microbioom op. Onderzoek laat zien dat als je in die periode onvoldoende wordt blootgesteld aan bacteriën, je een verhoogd risico hebt op immuunziekten als allergieën, astma, eczeem, diabetes type 1 en zelfs bepaalde vormen van depressie.”

Hygiënehypothese

“Dat is de hygiënehypothese, hoewel biodiversiteitshypothese een beter woord zou zijn. De hygiënehypothese stelt dat blootstelling aan micro-organismen, vooral in de eerste levensjaren, nodig is om een goed functionerend immuunsysteem op te bouwen. We moeten dus al jong met de handen in het zand en contact hebben met de natuur. De mens heeft 300.000 jaar op aarde rondgelopen als jager-verzamelaar. Pas de laatste 10.000 jaar is dat door landbouw veranderd. En de industriële samenleving is iets van de laatste 300 jaar. Die veranderingen hebben een impact op de bacteriën in het menselijk lichaam en op onze bacteriële exposure uit voeding, water en onze omgeving.”

Veranderingen in voeding

“Vroeger werd alles gefermenteerd. Dit was nodig om de oogst te conserveren. Fermentatie is eigenlijk een voorvertering: eiwitten en vetten, maar ook onverteerbare of zelfs toxische ingrediënten worden omgezet in iets waar we wel iets mee kunnen. Hierdoor neemt de nutritionele waarde van de voeding toe. Door inmaken en inblikken is het fermenteren van groente en fruit afgenomen. De laatste tijd wordt het weer wat bekender en populairder.”

Bacteriën versus hygiëne

“Hygiëne is het totale pakket aan maatregelen om ziekteverwekkers te isoleren. Dat houdt in het aanleggen van riolering, bederfelijke etenswaren bewaren in de koelkast, je aanrecht schoonmaken. Dat kan doorslaan in overmatige hygiëne, met antibacteriële zeep en de vloer schrobben met bleekwater. Als kinderen over zo’n vloer kruipen is dat schadelijk voor ze. Je moet het juiste evenwicht zien te vinden.”

Antibiotica

“Bij bacteriële infecties worden vaak antibiotica voorgeschreven, maar resistentie ligt op de loer. Dat is een zorgelijke ontwikkeling. Met toediening van antibiotica moet zeer zorgvuldig worden omgesprongen, zowel bij de mens als in de vee- en pluimveehouderij. Er zouden nieuwe antibiotica moeten worden ontwikkeld. Omdat er geen goed verdienmodel voor is, komen er helaas geen nieuwe antibiotica beschikbaar. In mijn onderzoek aan de Vrije Universiteit probeer ik in te zetten op preventie bij terugkerende infecties, waardoor het antibioticagebruik ook teruggedrongen kan worden.”

Bacteriën als productiefabriekje

“Bacteriën zijn in staat om onder zeer uiteenlopende omstandigheden te overleven. Dat kunnen ze doordat ze continu in contact staan met hun omgeving. Hierop kunnen ze reageren door enzymatische reacties in gang te zetten. Ze hebben een breed scala aan resistentie-eigenschappen ontwikkeld tegen bijvoorbeeld droogte, hitte en een tekort aan voedingsstoffen. Die eigenschappen kunnen we in kaart brengen en aanwenden voor tal van toepassingen. Zo kunnen we bacteriën gebruiken als een soort productiefabriekje.

Insuline

"Insuline wordt nu geproduceerd met bacteriën. Vroeger werd het uit de pancreas van koeien gehaald. Planten kunnen stikstof uit de lucht binden, maar alleen als ze bepaalde bacteriën in de wortels hebben. Als je op een natuurlijke manier zorgt voor stikstof in de grond, is bemesting niet nodig. Met bacteriën kunnen we van alles doen en maken, op een milieuvriendelijke manier.”