Smartphoneverslaving: op zoek naar de feiten

We lezen steeds vaker over 'smartphoneverslaving', de dagelijkse drang naar onze telefoons waarbij een gemiddelde schermtijd van vier uur geen uitzondering meer is. Dat zou ten koste gaan van ons humeur en onze creativiteit. Ook worden we asocialer en depressiever. Maar is het echt zo schrijnend?

We vroegen het Lotte Willemsen PhD, Lector Communicatie aan Hogeschool Rotterdam en onderzoeker naar effecten van smartphonegebruik. “Ik ben smartphonegebruik gaan onderzoeken omdat er sterke aannames zijn over negatieve effecten op het welzijn van mensen, terwijl er nog maar weinig bewijs te vinden is.”

Verslaving en social media

“Het voorspellen van menselijk gedrag is complexer dan bijvoorbeeld het voorspellen van zwaartekracht”, zegt Willemsen. Dat maakt het lastig om te zeggen of smartphonegebruik een negatieve impact heeft op de mentale gezondheid. In een rapport over jongerenwelzijn* wordt 5% evenwel geclassificeerd met ‘problematisch gedrag’, terwijl een veelvoud kenmerken van afhankelijkheid vertoont. 27% zegt aan niets anders te kunnen denken dan het moment dat ze weer online kunnen. Erger nog: 29% gebruikt social media vaak om niet aan vervelende dingen te hoeven denken.

FOMO: overal bij willen zijn

In een onderzoek onder jongvolwassenen keek Willemsen met collega-onderzoekers Simone de Droog en Tijs Portegies naar Fear of missing out (FOMO), de angst om sociale activiteiten te missen. “Social media zijn als kerosine op het FOMO-vuur. FOMO is er altijd geweest, maar nu zien we constant wat anderen aan het doen zijn. Zo zien we een post van een groepje vrienden tijdens een gezellige borrel, of van iemand die een bijzondere marathon liep – zaken waarbij je kan denken: daar had ik bij willen zijn.”

Voor het onderzoek namen drie groepen plaats in een wachtruimte. De eerste groep had hun smartphone op zak, zonder restricties. Ook groep twee mocht de telefoon bij zich houden, maar had geen toegang tot internet. De derde groep werd verzocht zonder telefoon deel te nemen. Na afloop volgde een vragenlijst.

Wat bleek? Respondenten in de groep zonder smartphone hadden het meeste last van FOMO, maar dat gevoel was ook bij de eerste groep – met telefoon én internet – nog aanwezig. Deelnemers met telefoon maar zonder internet waren opvallend genoeg relaxter. Willemsen: “Apps zijn niet alleen ontworpen om je te helpen, maar nog veel meer om je aandacht vast te houden. Pushmeldingen, mails, likes – ze staan garant voor constante druk en alertheid.”

Technostress: moderne spanning

In een tweede proef keek Willemsen met onderzoekspartners Ellen Groenestein en Tamar Koopman naar de rol van karaktereigenschappen bij FOMO. Technostress, dat gehaaste gevoel als je continu online bent, ervaren we allemaal wel eens – maar zijn we er ook even vatbaar voor?

In een klas werd bij de helft van de leerlingen hun telefoon ontnomen, terwijl de andere helft het apparaat bij zich mocht houden. “De extraverten voelden zich minder gestresst en angstig zonder smartphone. Leerlingen met neurotische eigenschappen, die zich van nature veel zorgen maken, beleefden juist extra veel stress zonder smartphone en ervoeren de beruchte FOMO-gevoelens.”

Willemsen vertelt over Amerikaans onderzoek dat aantoonde dat smartphonegebruik invloed heeft op sociale verhoudingen. Bij de ene testgroep had een van de personen zijn smartphone bij een 1-op-1 gesprek zichtbaar op tafel liggen, bij de andere waren telefoons afwezig. Wat bleek: de persoon wiens gesprekspartner zijn telefoon wel had ervaarde dat alsof de ander veel minder belangstelling had, en oordeelde negatiever over de kwaliteit van het gesprek.

Tegenbeweging

Dat we afhankelijker zijn geworden van onze smartphone is onmiskenbaar. Willemsen vergelijkt de veelzijdigheid van het apparaat met een Zwitsers zakmes. “Alles staat erop; apps, mail, foto’s, maar ook social media en onze bankzaken, dus we kunnen niet zeggen dat we zomaar zonder kunnen.” Maar we zien ook tegenbewegingen. “Joy of missing out, bijvoorbeeld – JOMO; focussen op het hier en nu en je niet druk maken over pushmeldingen van een sale bij Zalando of dat gemiste feestje op een foto op Instagram.”

Andere trends om weer wat afstand te nemen van onze smartphones zijn campings zonder wifi, groepsreizen zonder telefoon en korting in restaurants als je dat toestel eens niét bij je hebt, maar met een beetje bewustzijn en zelfdiscipline komen we ook een heel eind. “Niet alles is ook maar aan de telefoon te wijten”, zegt Willemsen. “Bij de introductie van elk medium – zoals radio, tv, het internet en gaming – was er maatschappelijke bezorgdheid over verslaving. Maar de meesten hebben ook díe uitvindingen weten in te passen in het dagelijks leven en functioneren nog steeds. Ik spreek dan ook eerder van afhankelijkheid dan van verslaving.”